آیا ریزگرد یا گردوغبار، زندگی را تهدید می‌کند؟

سام خسروی‌فردروزنامه‌نگار و پژوهشگر محیط‌زیست

• 6 مارس 2015 - 15 اسفند 1393

هم‌رسانی

پدیده ریزگرد در سنگاپور

آیا ریزگرد با گردوغبار متفاوت است؟ آنچه در سال‌های اخیر بخش‌های وسیعی از آسمان ایران را تیره کرده کدامیک از این دو پدیده است؟ منشا آنها کجاست؟ و در نهایت آیا این ذرات ریز و معلق، بیماری‌زا و آلوده به مواد شیمیایی، میکروبی یا رادیواکتیو هستند؟

در منابع انگلیسی آنچه به عنوان ریزگرد (Haze) شناخته می‌شود، ذرات معلق بسیار کوچک در هواست که به طور عمده ‌از خاک و یا نمک نشات می‌گیرد. این ذرات با چشم غیرمسلح قابل مشاهده نیستند، اما تجمع آنها در هوا به رنگ زرد یا نارنجی مایل به قرمز دیده می‌شوند و افق دید را به شدت کاهش می‌دهند. در برخی منابع، ترکیب غبار و دود (Smoke) که در هوای خشک رخ بدهد، ریزگرد نامیده شده است. این ذرات همچنین می‌توانند از منابع صنعتی و غیرطبیعی نیز ناشی شوند.

به گفته ناصر کرمی، استاد جغرافیا در دانشگاه برگن نروژ، واژه ریزگرد را نخستین‌بار او معادل واژه انگلیسی Haze به کار برد و منظور از آن، ذرات بسیار ریز و کوچکتر از دو و نیم میکرون است که منشا رسی دارند. این ذرات می‌توانند کیلومترها جابه‌جا شوند و گاهی بیش از این چهار هزار متر ارتفاع بگیرند.

این واژه به ندرت در ادبیات علمی کشور استفاده شده است. در مقابل، آنچه تاکنون در اغلب مقاله‌های علمی به زبان‌های انگلیسی و فارسی مورد استفاده قرار گرفته عبارت "توفان‌های گردوغبار" (Dust storm) بوده است. این پدیده در مناطق خشک جهان روی می‌دهد، به شرطی که سرعت باد امکان جابه‌جایی آنها را فراهم کند. این ذرات معلق در هوا بزرگتر از ریزگرد و بین ۴ تا ۶۲ میکرومتر یعنی به اندازه ذرات سیلت هستند.

در عرصه‌هایی با پوشش گیاهی کم که خاک رطوبت خود را از دست داده و عوامل انسانی نظیر شخم زمین، تردد مفرط خودروها و چرای بی‌رویه دام‌های اهلی وجود داشته باشند احتمال وقوع پدیده گردوغبار افزایش پیدا می‌کند.

مقام‌های رسمی چه می‌گویند؟

پدیده ریزگرد در شهر اهواز در ایران

در شرایطی که بسیاری از اهالی دانشگاه، ارتباط تنگاتنگی با رسانه‌ها و مردم ندارند، مقام‌های رسمی این خلاء را پر کرده‌اند و بدون استناد به مطالعات علمی درباره پدیده جوی اخیر و منبع آن، نظرهایی را ابراز می‌کنند. نظرهایی که با دستاورد مطالعات انجام‌شده منطبق نیست. در این اظهارنظر‌ها دو پدیده ریزگرد و گردوغبار اغلب مترادف هم به کار می‌روند، حال آن که با هم متفاوتند و در نتیجه، روش‌های کنترل و مقابله با آنها نیز متفاوت است.

معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط‌زیست ایران اخیرا در گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه دو سیما گفت: "۱۰ سال است که کشور ما با موضوع گردوغبار و ریزگردها مواجه است و منشاء آن از شمال آفریقا آغاز شده و تا شرق ایران و آسیای شرقی آمده است."

حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران هم به مناسب روز محیط زیست در خرداد ماه امسال گفته بود: "ریزگردها از یک چشمه‌های خاکی در کشورهای منطقه ایجاد می‌شود که ما باید این مساله را حل کنیم و این موضوع را دولت با جدیت آغاز کرده است."

به گفته او، شوری آب و ریزگردها اگر با هم توأم شود، بزرگترین خطر را برای کشاورزی و باغداری ایجاد می‌کند. "از این رو باید با حل این معضلات زندگی مردم را تامین کنیم."

در میان اظهارنظرهای مقام‌های رسمی، گاه به بیماری‌زا بودن گردوغبار و ریزگرد یا آلوده بودنشان به مواد رادیواکتیو هم اشاره شده است. در حالی که کمال‌الدین پیرموذن در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر در خصوص موج جدید سرطان در استان خوزستان هشدار داده، عباس پاپی‌زاده، سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس از احتمال آلودگی ریزگردها به مواد رادیواکتیو گفته است.

همچنین رییس سابق بیمارستان شفا در اهواز به مهر گفته است: "افزایش سرطان نسبت به گذشته ۹۰ درصد علت محیطی و تنها ۱۰ درصد دلایل ارثی دارد و این نشان می‌دهد که حتما در محیط زیست استان خوزستان اتفاقات ناخوشایندی می‌افتد که این چنین سونامی سرطان به جان هموطنان ما در این خطه افتاده است."

پژوهش‌های علمی چه می‌گویند؟

توفان‌های گردوغبار (Dust storm) محور مطالعات بسیاری بوده است. بر اساس دستاوردهای یک پژوهش، تواتر بروز این پدیده در حال افزایش است و تحقیقی دیگر نشان می‌دهد که بیشترین رخداد آن در بخش غربی و شرقی خاورمیانه به ترتیب در ماه‌های زمستان و تابستان است.

پدیده ریزگرد در چین

در جدیدترین مقاله که پژوهشگران چینی با همکاری محققان ایرانی منتشر کرده‌اند، با استفاده از داده‌های مختلف محیطی، به این نتیجه رسیده‌اند که بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۳ پدیده توفان گردوغبار ۵۰ بار تکرار شده است. بر اساس این پژوهش، منابع توفان گردوغبار عبارتند از: شش منطقه در سوریه (به طور عمده در شرق آن کشور)، ۱۰ منطقه در عراق (حدود ۱۶ درصد خاک آن کشور و در حوزه رودهای دجله و فرات)، دو منطقه در اردن، چهار منطقه در عربستان سعودی و سه عرصه در ایران (تالاب‌های هورالعظیم و هورالهویزه در غرب و دشت سیستان در شرق).

نتایج پژوهشی دیگر، نشان می‌دهد که "کاهش شدید رطوبت خاک بر اثر کاهش شدید بارش در دهه گذشته به‌ویژه در شمال خاورمیانه که منطقه تغذیه رودهای بزرگ بین‌النهرین است" از دلایل اصلی وقوع توفان‌های منطقه است.

در یکی از جدیدترین مقالات علمی به زبان فارسی، محققان به این نتیجه رسیده‌اند که "بستر دریاچه‌ها و مناطق بیابانی همانند صحرای بزرگ آفریقا منابع مهم تولید گردوغبار هستند و تراکم و ساختار پوشش گیاهی نیز به منزله دو عامل مهم در وقوع و فراوانی توفان‌های گردوغبار به شمار می‌روند."

نتایج پژوهشی که با همکاری محققان دانشگاه‌های تهران، شیراز و تبریز بر روی ذرات گردوغبار در چهار شهر اهواز، ماهشهر، کرمانشاه و قصرشیرین بین سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ انجام شده است، نشان می‌دهد که این ذرات نه تنها به مواد رادیواکتیو، مواد شیمیایی و فلزات سنگین و خطرناک (نظیر سرب، روی، کبالت و مس و غیره) آلوده بوده‌اند که میکروب‌ها و باکتری‌های بیماری‌زا را هم با خود حمل کرده‌اند.

همچنین، محققان دانشگاه کرمانشاه با بررسی اثر ریزگرد بر میزان بستری شدن و مرگ‌ومیر بر اثر بیماری‌های قلبی و تنفسی در آن شهر بین سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ نتیجه گرفته‌اند که با افزایش آلودگی ریزگرد، میزان بستری شدن و مرگ افراد مبتلا به بیماری‌های قبلی و تنفسی نیز بیشتر شده است (این مقاله جزو معدود آثاری است که در آن از کلمه ریزگرد استفاده شده است).

ریزگرد یا گردوغبار، هر نامی که برای این پدیده انتخاب شود، از چند منبع مختلف در داخل و خارج ایران به وجود می‌آید. با کاهش رطوبت خاک، شدت و دفعات این توفان‌ها افزایش می‌یابد و سلامتی شهروندان بیشتر به خطر می‌افتد. اگر این توفان‌ها همچنان ادامه یابند، آیا بخش وسیعی از ایران به عرصه‌های غیرقابل سکونت بدل نخواهد شد؟

هم‌رسانی چگونه می‌توانید این مطلب را به دیگران برسانید؟