آیا تهران "دره سیلیکون" خواهد شد؟

استارت‌آپ‌ها را شرکت‌های نوپا که در زمینه تکنولوژی فعالیت دارند تعریف کرده‌اند. موج تولد و رشد استارت‌آپ‌ها از دره سیلیکون کالیفرنیا به ایران هم رسیده‌است. نگاهی کرده‌ایم به استارت‌آپ‌ها٬ از تولد تا رشد در ایران.

اگر نمی‌دانید "استارت‌آپ" به چه معنا است٬ تنها نیستید. در سطح جهان نیز با وجود درک نسبتا مشترک از معنای این عبارت٬ هنوز تعریف ارائه‌شده درباره آن متفاوت است. اما در صورتی که این عبارت را "گوگل کنید"٬ و سری به "ویکی‌پدیا" بزنید٬ می‌بینید که ویراستاران این دانش‌نامه‌ی مشارکتی٬ استارت‌آپ را در فارسی به عنوان "شرکت نوپا" تعریف کرده‌اند. آن‌جا می‌خوانید که "شرکت‌های نوپا می‌توانند در هر شکلی ایجاد شوند اما لفظ شرکت نوپا اغلب برای شرکت‌هایی به کار می‌رود که رشد سریعی دارند و در زمینهٔ تکنولوژی فعالیت می‌کنند."

استارت‌آپ‌ها در جهان در دوران حباب اقتصادی (Dot-com Bubble) در سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۰ پا گرفتند٬ یعنی زمانی که بازارهای بورس شاهد رشد سریع سهام‌شان در پی رشد بخش اینترنت و فعالیت‌های مرتبط با آن بودند. جریان رو به رشد و جوان استارت‌آپ‌ها در دنیا به ایران نیز رسیده است. عکس‌های فعالان استارت‌آپ‌ها در ایران در نشست‌های مختلف مرتبط با کار، تفاوت چندانی با عکس‌های همتاهای بین‌المللی‌شان ندارد٬ در این عکس‌ها اکثریت در اختیار جوانانی است که قیافه‌های "خوره‌ی تکنولوژی" دارند و لباس رنگی پوشیده‌اند. مهم‌تر از آن٬ همگی مصمم و با انرژی به نظر می‌رسند.

شاید از همین رو باشد که نشریه "بیزینس اینسایدر" (Business Insider) در یادداشتی به قلم آلیسون شونتل٬ استارت‌آپ را "یک وضعیت ذهنی" می‌خواند. این چیزی است که در حرف‌های اسما کروبی٬ مدیر ۲۸ ساله٬ بخش "تجربه کاربری" استارت‌آپ "دیجی‌کالا"٬ که از تهران با دویچه‌وله گفت‌وگو می‌کند٬ نیز بازتاب دارد: «پویایی و فضای چالش‌برانگیز یک استارت‌آپ به معنای مواجه شدن روزانه با مسائل جدیدی است که تجربه قرار گرفتن در آن موقعیت پیش‌تر برای من فراهم نبوده است و تصمیم‌گیری و عمل در این شرایط، جذابیت آن را دو چندان می‌کند.»

بیش‌تر بخوانید: زنان کارآفرین موفق در وب با ایده‌هایی خلاق

دیجی‌کالا یکی از شناخته‌شده‌ترین و موفق‌ترین استارت‌آپ‌های ایران و دارای یکی از پربیننده‌ترین وب‌سایت‌های تجارت دیجیتال خاورمیانه است. این استارت‌آپ با ۷۰۰ همکار از سوی برخی تحلیل‌گران٬ نسخه ایرانی "آمازون" خوانده شده است. دیجی‌کالا در غیاب رقبای بین‌المللی در زمینه فروش آنلاین محصولات دیجیتالی در ایران فعالیت دارد.

اسما کروبی که به عنوان مدرس در کارگاه‌های آموزشی شرکت دارد٬ برخی از نیازهای اولیه برای تبدیل ایده به استارت‌آپ را "دریافت آموزش‌هایی درباره تحقیق بازار و شناسایی فرصت‌ها٬ یادگیری کار گروهی و توانایی عبور از بحران‌های تصمیم‌گیری و مدیریتی٬ بازاریابی بخصوص بازاریابی در فضای شبکه‌های اجتماعی آن‌لاین٬" معرفی می‌کند.

چالش‌های استارت‌آپ‌ها در ایران

بنا بر آمار ارائه شده در فروردین ۱۳۹۴ از سوی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی وزارت صنعت٬ معدن و تجارت ایران ۸۷۰۰ کسب و کار اینترنتی در ایران وجود دارند که دارای نماد اعتماد این مرکز هستند. از این میان ۴۶ درصد این کسب و کارهای الکترونیکی در تهران قرار دارند. پس از تهران٬ این کسب و کارها به ترتیب و با فاصله زیاد از تهران عموماً در اصفهان (۸٪)٬ استان خراسان رضوی (۷٪)٬ فارس (۵٪) و آذربایجان شرقی (۴٪) قرار دارند.

تمرکزگرایی اما تنها مساله استارت‌آپ‌ها و کارآفرینی دیجیتال در ایران نیست. استارت‌آپ‌های ایرانی که تعداد کمی از آن‌ها موفقیت لازم برای شناخته شدن را به دست آورده‌اند٬ هنوز نتوانسته‌اند در تمامی حوزه‌ها وارد دنیای کسب و کار الکترونیک شوند. آرش زاد٬ کارآفرین و مدیر مجموعه زیگزاگ‌لب٬ به دویچه‌وله می‌گوید: «به طور کلی می‌توان گفت ما در حوزه تجارت الکترونیک رشد خوبی داشته‌ایم اما هنوز در سایر حوزه‌ها مثل حوزه‌های آموزش، سلامت، موسیقی، گردشگری و بسیاری موارد دیگر٬ جای کار زیادی وجود دارد.»

او از "کمبود نیروی کار متخصص، نبود امکان استفاده از برخی زیرساخت‌های فنی بخاطر تحریم‌ها، نبود امکان تبادل مالی با خارج از کشور و نبود قوانین مناسب" به عنوان چالش‌های اصلی کار استارت‌آپ‌ها در ایران نام می‌برد.

فریدون کورنگی٬ بنیان گذار و مدیر عامل "مپس" (مجتمع پارس سامانه های دانش پویا)٬ هم درباره مساله قوانین در ایران اشاره می‌کند. او به دویچه وله می‌گوید: «قوانین تجاری مسلما یکی از مشکلات اساسی در ایران هستند چون ۶۰ سال پیش تدوین شده‌اند. اگر بخواهید استارت‌آپ راه بیاندازید٬ فرایند ثبت شرکت٬ گرفتن شماره مالیاتی٬ و گرفتن بیمه کاری٬ و … واقعا دست و پا گیر است.»

کورنگی با اشاره به مسایل مربوط به اینترنت در ایران که به گفته وی "دولت حسن روحانی وعده بهبود آن را داده" می‌گوید: «اینترنت ابزار است که باید به بهترین وجهی که می‌تواند ارائه شود ولی ساختار تجاری فعلی مشکل دارد چون قوانین آن سال‌ها پیش تدوین شده و مسایل مربوط به شرکت‌های نوآور در آن در نظر گرفته نشده است. بنابراین یک اسم را می‌خواهید به عنوان شرکت ثبت کنید یک تا دو ماه طول می‌کشد.»

نرخ نفوذ اینترنت در ایران ۵۵ درصد و نرخ نفوذ تلفن همراه ۱۲۶ درصد است.

کورنگی همچنین به مساله "مالکیت معنوی" (intellectual property) اشاره می‌کند که "هنوز در ایران شناخته شده نیست." او می‌گوید: «برای یک مساله مرتبط با مالکیت معنوی به دادگاه بروید ممکن است اکثر قضات ما اصلا ندانند که چطور با مالکیت چیزی که قابل لمس نیست رو به رو شوند.» او همچنین از نبود سرمایه‌ی حامی ایده‌ها صحبت می‌کند. عواملی که به گفته او در مجموع باعث می‌شوند "بینیم مهندسان جوان ما می‌روند کالیفرنیا و در خود ایران نوآوری اتفاق نمی‌افتد."

فریدون کوررنگی بعد از چهل سال زندگی و فعالیت در حوزه تکنولوژی در آمریکا از چهار سال پیش در ایران فعالیت دارد٬ و شرکت مپس را که یک شرکت شتاب‌دهندی استارت‌آپ است پایه‌گذاری کرده است. شركت مپس با این شعار کارش را پیش می‌برد که "راهتان را پيدا كنيد". شرکت مپس با دانشگاه‌ها در تماس است تا اساتید دانشجوها با ایده‌های خلاقانه را به این شرکت معرفی کنند.

مپس بعد از تایید اولیه ایده و گروه٬ دوره‌ی فشرده آموزشی برگزار می‌کند تا نهایت استارت‌آپ بتواند روی پای خودش بایستد. یکی از پروژه‌هایی که تا کنون توانسته با موفقیت از آموزش‌های مپس استفاده کند٬ سایت "شفاجو" است که در حوزه سلامت فعالیت دارد.

بدون تحریم٬ از تهران تا دره سیلیکون

فریدون کورنگی به رغم مسایل استارت‌آپ‌ها در ایران همچنان فضا را مثبت می‌بیند و به شوخی می‌گوید که "فکر می‌کنم که اینجا ۳۰ سال پیش «سیلیکون ولی» است و این خیلی هیجان‌انگیز است." با این‌همه او بر آن‌چه "روند‌تکاملی" می‌نامد تاکید دارد. او می‌گوید: «مدل استارت‌آپی که در سیلیکون ولی دیده می‌شود به صورت تکاملی اتفاق افتاده است. اگر آن مدل را بخواهیم برداریم از وسط آن‌جا بگذاریم در ایران نمی‌شود.»

درهٔ سیلیکون (Silicon Valley) نام رایج و غیررسمی منطقه‌ای در ایالت کالیفرنیای آمریکاست که بسیاری از شرکت‌های مطرح فن‌آوری اطلاعات در آنجا قرار دارد.

کورنگی می‌گوید باید درباره وضعیت استارت‌آپ‌ها در ایران نگاه جامعی داشت: «اگر بخواهید یک تکه از یک کل را بریده بگویید ما می‌خواهیم این را اجرا کنیم نمی‌شود. یعنی انتظار اینکه نتیجه این کار این شود که اکوسیستمی برای توسعه فناوری سطح بالا (high tech) در ایران به وجود بیاید فرض اشتباهی است.»

او در حالی یکی از راهکارهای مفید را انتقال تجربه از ایرانیان حرفه‌ای در خارج از کشور به داخل ایران می‌داند که همین موضوع ایده‌ی کنفرانسی‌است که قرار است از ۱۴ تا ۱۶ خرداد (۴ تا ۶ ژوئن) در برلین٬ پایتخت آلمان٬ برگزار می‌شود. در این کنفرانس که ایرانیان خارج از کشور و کارآفرین‌های جوان از داخل کشور در آن شرکت می‌کنند، تمرکز بحث‌ها قرار است نه بر سیاست داخلی یا بین‌المللی ایران که بر فرصت‌های رو به رشد حوزه فن‌آوری و کارآفرینی در ایران باشد.

بیش‌تر بخوانید: برلین، میزبان کنفرانس کارآفرینان حوزه تکنولوژی ایران

در کنفرانس "آی‌بریجز" برلین در حالی قرار است فعالان حوزه کارآفرینی دیجیتال از دو طرف مرز کنار هم بنشینند که مرز اصلی میان آن‌ها تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران است. اگرچه حمید محمدی٬ یکی از بنیان‌گذاران دیجی‌کالا٬ در گفت‌وگو با نشریه "بلومبرگ" از تحریم‌ها به مثابه "پنجره‌ای از فرصت‌ها" برای کار پیش از آن‌که شرکت‌های غول‌پیکر بین‌المللی به ایران راه یابند یاد کرده است٬ کم‌تر کسی است که تاثیر منفی تحریم‌ها را نادیده بگیرد.

فریدون کوهرنگی درباره این نگرانی که در صورت لغو تحریم‌ها نهال استارت‌آپ‌های ایرانی در مقابل سیلاب خدمات و محصولات شرکت‌های بزرگ دنیا بشکند٬ می‌گوید: «همه کسانی که در حیطه فن‌آوری کار کرده‌اند می‌دانند که رقابت همیشه بهینه‌ساز است٬ و تهدید نیست.» او می‌گوید: «می‌توانیم به این موضوع در یک مقطع یک ساله نگاه کنیم یا اینکه آن را فراتر از این مدت زمان محدود در نظر بگیریم. ممکن است مشکلاتی در یک مقطع یک ساله باشد اما خاصیت خیلی خوب بازار آن است که در مدت زمان طولانی‌تر به شما یاد می‌دهد چطور رقابت کنید.»

او چالش اصلی را چگونگی آماده شدن زیر بنا برای ورود رقبا به ایران می‌داند.

آرش زاد که خود در استانبول کار می‌کند اما نگاه منتقدانه‌تری دارد. زاد اعتقاد دارد که در صورت لغو تحریم‌های اقتصادی ایران می‌توان خوش‌بینی زیادی به افزایش پتانسیل بازار استارتاپ‌ها داشت اما باز قرار نیست ایران "دره سیلیکون" شود.

به گفته او "در خوش‌بینانه‌ترین حالت، ایران ۵ تا ۸ سال دیگر ترکیه دوم در حوزه استارتاپ‌های اینترنتی در منطقه باشد." این کارآفرین جوان حوزه تکنولوژی رسید