روزه‌داری در روزهای بلند؛ 'به تعداد ساعات روز در مکه روزه بگیرید'
- 26 ژوئن 2015 - 05 تیر 1394
- 2
همزمان با طولانی شدن روز در بعضی از کشورها اروپایی در ماه رمضان در سال‌های اخیر، برخی دانشمندان مسلمان ساکن این کشورها می‌گویند که دراز بودن روز، روزه گرفتن را برای بسیاری‌ها در کشورهای اروپایی که طول روز در آن بیش از هجده ساعت است، به شدت دشوار می‌سازد.
آنها خواستار آن شده‌اند که باید راه‌حل شرعی برای این مشکل سنجیده شود و ساعت‌های روزه‌داری دراین سرزمین‌ها کاهش یابد.
در مقابل برخی دیگر از دانشمندان مسلمان با این نظر موافق نیستند و گفته‌اند که یک مسلمان بالغ مکلف است که تمام روز روزه بگیرد، چه روز دراز باشد چه کوتاه.
مبنای استدلال طرفین چیست؟
قرآن تصریح می‌کند که زمان روزه از سحر تا اول شب یعنی غروب آفتاب است. در آیه شماره ۱۸۷ سوره‌ی بقره آمده است: "و بخورید و بنوشید، تا رشته سپید صبح، از رشته سیاه که همانا شب است، برای شما روشن شود. سپس روزه را تا شب، تکمیل کنید."
این آیه مبنای استدلال بسیاری از فقیهان مسلمان و مجامع فقهی بوده است، از جمله دارالافتای عربستان سعودی و شیخ حسنین مخلوف، از مفتیان اعظم سابق مصر. مطابق به این دیدگاه، مسلمانان در هرجایی که باشند باید تمام روز، چه ساعت‌های آن طولانی باشد چه کوتاه، روزه بگیرند.
پروفسور عبدالفتاح ادریس، استاد فقه تطبیقی در دانشگاه الازهر معتقد است که اینجا نص قرآن مطلق است و خالی از هر نوع قید مکانی. به بیان دیگر "ساکنان سرزمین‌هایی که آفتاب در آن طلوع می‌کند و شب و روز در آن شناخته می‌شود، به موجب حکم این آیه، ملزم و مکلف هستند که روزه را تا غروب آفتاب کامل کنند."
جمعی از فقیهان سنی و شیعه، از جمله شمار زیادی از فقیهان برجسته دانشگاه الازهر مانند مفتی کنونی و تعدادی از مفتیان سابق مصر که از دریچه مکتب فقهی غایت‌گرا یا فقه مقاصدی به روزه نگاه می‌کنند، این دیدگاه را به چالش گرفته و به مکانی بودن حکم آیه بالا تاکید می‌کنند.
از اهل تسنن، شیخ محمد عبده، نخستین مفتی سرزمین مصر، شیخ محمود شلتوت، شیخ جاد‌الحق علی جاد‌الحق از شیوخ اسبق الازهر، شیخ نصر فرید واصل، مفتی اسبق مصر، علامه مصطفی زرقا از سوریه، و از اهل تشیع، آیت الله ناصر مکارم شیرازی و آیت الله سید صادق حسینی شیرازی از مراجع برجسته تقلید شیعه و محسن کدیور، مجتهد و فقیه اصلاح طلب، از آن جمله هستند.
مبنای استدلال آنها، در کنار استنباط احکام از دیگر آیات قرآن و احادیث پیامبر و اصل فقهی استحسان، واقعیت‌های جغرافیایی جهان امروز است. بر اساس این دیدگاه، قرآن در آیه بالا ساکنان سرزمین‌های دارای شرایط اقلیمی مشابه را خطاب قرار داده است، نه مناطق دارای شرایط خاص اقلیمی. چرا که بر اساس آنچه علمای اصول فقه اهل تسنن می‌گویند، پدیده‌های کمیاب، حکم و قانون خاص خود را دارند.
محسن کدیور باور دارد که در آیه بالا یک بخش جغرافیایی مشخص مورد نظر است نه همه جا: "از ابتدا شارع حکم آغاز و پایان روزه را در حجاز و مناطق مشابه آن بیان کرده و در این آیه نظری به دیگر مناطق نداشته تا به اطلاق آن تمسک شود. اینکه حکم دیگر مناطق چیست به اجتهاد فقها بستگی دارد، و الا در آیه صریحا در این زمینه چیزی نیست. به عبارت دیگر آیات و روایات از این حیث در مقام بیان نیستند تا مقدمات حکمت برای انعقاد اطلاق تمام باشد."
سه‌دستگی کشورهای جهان
امروز کره زمین را به لحاظ حکم نماز و روزه می‌توان به سه بخش جغرافیایی تقسیم کرد:
سرزمین‌هایی که بین مدار ۴۳ درجه شمالی و جنوبی قرار دارند و طول روز و شب گاهی مساوی و در نهایت، طول یکی از هفده ساعت بیشتر نمی‌باشد. در مورد حکم نماز و روزه در این مناطق فقیهان اختلاف نظرعمده ندارند. هر انسان بالغ ساکن این بخش از کره زمین که عذر شرعی ندارد، مکلف است که روزه بگیرد. سرزمین‌هایی که بین مدار ۴۳ تا ۶۶ درجه شمالی و جنوبی موقعیت دارند. طول روز بین اردیبهشت تا مرداد (ثور تا اسد، مه تا آگوست) از هجده تا کمتر از بیست و چهار ساعت و طول شب از چند دقیقه تا شش ساعت می‌رسد.
مناطق قطبی که بالای مدار ۶۶ درجه و ۳۳ دقیقه شمالی و جنوبی هستند. این سرزمین ها چند ماه پی هم شب و چند ماه پی هم روز دارند.
در مورد حکم نماز و روزه در سرزمین‌های بخش سوم، فقیهان، دست کم اهل تسنن، تقریبا اتفاق نظر دارند که ساکنان آنها باید براساس مناطقی که شب و روز آن مشخص است روزه بگیرند. منتها برخی می‌گویند که مطابق به ساعت‌های روز مکه روزه بگیرند و بعضی دیگر معتقدند که بر اساس افق نزدیک‌ترین سرزمین معتدل روزه بگیرند.
'رحمت در برابر مشقت'
اختلاف اصلی بر سر سرزمین‌های بخش دوم است که طول روز در آن از هجده تا کمتر از بیست و چهار ساعت می رسد و نزدیک به ۳۰٪ از خشکی‌های کره زمین را تشکیل می‌دهند. کشورهای حوزه اسکاندیناوی، بریتانیا، آلمان، هلند، فرانسه و شمال روسیه، از جمله همین سرزمین‌ها هستند.
بسیاری‌ها در این کشورها می‌گویند که در چنین ساعات دراز روزه گرفتن بسیار دشوار خواهد بود، بخصوص برای افراد مسن.
دانشمندان مسلمانی که خواستار کاهش ساعت‌های روزه گرفتن در این کشورها هستند، به آیه ١٨٥ سوره بقره اشاره می‌کنند که در پی آیه صیام آمده است. این آیه تصریح می‌کند که "خداوند برای شما آسودگی می‌خواهد نه مشقت و عُسر." این به آن معناست که روزه برای بیش ازهجده ساعت برای انسان مشقت می‌آفریند و این مخالف حکمت الهی و خلاف مقاصد شارع است که برای بندگانش رحمت می‌خواهد و در تناقض کامل با اصل رفع حَرَج است که قرآن بر آن تصریح کرده است.
به گفته شیخ مصطفی زرقاء، هم این برای عقل پذیرفتنی نیست که مثلا نمازهای روز یا شب را تنها بر نیم ساعت تقسیم کرد و هم این که، یک ساعت روزه گرفت و بیست و سه ساعت روز، روزه نگرفت.
دارالافتای مصر در این زمینه می‌گوید: "روزه گرفتن برای بیش از هجده ساعت پی هم بر انسان دشوار است. کارشناسان گفته‌اند، دست برداشتن از خوردن و آشامیدن در این مدت، قطعا به بدن انسان آسیب می‌رساند و این نمی‌تواند هدف تکلیف شرعی باشد."
راه حل دیدگاه سنتی برای رفع این حَرَج که دارالافتای عربستان سعودی از آن نمایندگی می‌کند، این است که اگر کسی به دلیل دراز بودن روز یا سن بالا، نتوانست روزه بگیرد و یا روزه گرفتن به مرگ می‌انجامد یا بیماری روزه‌دار را وخیم‌تر می‌کند، روزه خود را افطار کند و در ماه دیگری که توان داشت، قضای آن را به جا آورد.
اما دیدگاه مقابل این است که چنین راه حلی، از یک سو افراد مکلف در این سرزمین‌ها را از فیض و برکت روزه ماه رمضان محروم می‌کند و از سوی دیگر در تناقض با حکم فرض بودن روزه است که مشمول همه سرزمین‌ها و همه مردم می‌شود.
'مکه؛ ملاک اوقات شرعی'
الازهر و دارالافتای مصر نماینده اصلی این دیدگاه بین علمای اهل سنت به شمار می‌روند. مطابق به این دیدگاه که به حدیثی از پیامبر که در آن از تقدیر اوقات نماز و روزه صحبت کرده، استناد می‌کند، باید در این سرزمین‌ها اوقات شرعی را تقدیر و قیاس کرد.
اما در مورد اینکه مطابق به ساعت‌های روز کدام شهر، ساکنان این سرزمین‌ها روزه بگیرند، نظر واحدی وجود ندارد. شماری گفته‌اند که مطابق به نزدیک‌ترین شهر به محل سکونت که روز آن کمتر از هجده ساعت است، روزه گرفته شود اما دیدگاه غالب این است که بر اساس ساعات روز مکه امساک و افطار شود.
بر اساس این دیدگاه، خداوند مکه را ام‌ّالقری (مادر شهرها) خوانده، نه تنها به خاطر اینکه قبله مسلمانان است بلکه مادر اصل است؛ هم در قبله و هم در تقدیر اوقات شرعی. وقتی اختلال در این اوقات به وجود آید، وقت مکه ملاک قرار گیرد و آنگونه که محسن کدیور نوشته "اولویت با مکه مکرمه است به دلیل اتحاد فعل مکلفین. هیچ شهر دیگری خصوصیت مورد قبول واقع شدن توسط همه مسلمانان را ندارد. اگرچه اگر کسی روز شهر دیگری را هم ملاک قرار داد روزه‌اش مقبول است."
بر این اساس مسلمانان در این سرزمین‌ها روزه خود را در فجر به وقت محل آغاز کنند و بر اساس ساعت‌های مکه در همان روز، روزه خود را تکمیل کنند. مثلا اگر صبح در سرزمین‌شان ساعت ۳ شروع می‌شود و مردم مکه چهارده ساعت روزه می‌گیرند، مسلمانان هم در این سرزمین‌ها می‌توانند ساعت پنج بعد از ظهر یعنی پس از چهارده ساعت روزه خود را افطار کنند، حتی اگر آفتاب در آسمان دیده شود.
شیخ مصطفی زرقاء در پاسخ به این اشکال که وقتی آفتاب غروب نکرده باشد، مردم این سرزمین‌ها به کدام دلیل می‌توانند افطار کنند، نوشته است: "بر اساس همان دلیلی که دیدگاه مقابل به ساکنان سرزمین‌های قطبی که شش ماه روز دارند و شش ماه شب، جواز می‌دهد که می‌توانند افطار کنند در حالیکه روزشان دوام دارد و آفتاب در آسمان است."
آنچه از دید او مهم است، مراعات مقاصد شرع در توزیع اوقات نماز و روزه است، به گونه‌ای که عُسرِ بالاتر از توان انسان پیش نیاید و مقصود شرعی بدون کم و کاست، تحقق یابد.
Inga kommentarer:
Skicka en kommentar